ئەحمەدی خانی شاعیر و ڕۆشنبیری گەورەی کورد
خانی ناوی ئەحمەد بووە، کوری ئەلیاس کوڕی ڕۆستەم نازناوی شیعری لە ھۆزی خانیان وەرگرتووە، بەشێکی ئەم ھۆزە لە دەوروبەری ناوچەی بۆتان بوون، بەڵام بنەماڵەی شاعیر باریان کردووە بۆ شاری بایەزید
|
ئەحمەدی خانی لە ساڵی ١٦٥٠ لە شاری بایەزید لە دایک بووە، وەک لە سەرچاوەکانی ژیانی و کردەوە ئەدەبییەکانی شاعیر دەردەکەوێ باب و باپیرانی لە ڕووی داراییەوە ژیانیان ئاسان بووە و بە بەختیاری ژیاون. ئەحمەدی خانی ھەموو ژیانی بۆ خوێندەواری و بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری و ھۆشیاریی سیاسی خەرج کردووە لە کۆمەڵی کوردەواریدا. ئەمە دوو لایەنی ڕووناکی بووە، یەکەمیان بەرھەم ھێنانی داھێنانی ئەدەبی، واتە شیعری، دووەمیان فێرکردن و پێگەیاندنی منداڵان و لاوی کورد لە ڕووی خوێندەوارییەوە.شاعیر لە مەڵبەندی لە دایکبوونی، شاری بایەزید، لەساڵی ١٧٠٧ کۆچی دوایی کردووە و ھەر لەوێش نێژراوە، ئەو زانیارییانەی لە ناوەوەن ئەم مێژووە ڕاست دەزانن، جگە لەمە بەڵگەیێکی تریشمان بەدەستەوەیە، پشتگیری ئەم ڕایە دەکا ئەویش ڕستەی عەرەبی (طار خانی الی وبه) کە بۆ مردنی شاعیر دانراوە بە حسێبی ئەبجەد دەکاتە ساڵی ( ١١١٩ھ)، ئەم ساڵە بەرامبەر بە ساڵی ١٧٠٧ی مەسیحییە و ڕاستتر کەوتۆتە نێوان ھەردوو ساڵی ١٧٠٧ و ١٧٠٨ی مەسیحییەوە
پێشه‌کی
له کتێبی دیالۆگ – ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا نووسراوه:”ئه‌حمه‌دی خانی هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه ده‌یزانی که “که‌لووپه‌لی کوردی بازاڕیان نییه”، واته ئه‌و کتێبانه‌ی که به کوردی نووسیبوونی نه‌یانده‌توانی بگه‌نه ژماره‌یه‌کی زۆر خوێنه‌ر”. ئه‌مه‌ش بۆ دوو هۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه. له لایه‌ک ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌ی که ئه‌حمه‌دی خانی تێدا ده‌ژیا، به‌شی هه‌ره‌زۆریان نه‌خوێنده‌وار بوو و له لایه‌کی دیکه‌وه زمانی نووسین و خوێندنی ئه‌و سه‌رده‌مه زیاتر به زمانی عه‌ره‌بی و فارسی بوو، نووسه‌رانی ڕۆژه‌هه‌ڵاتی ناوین به نووسه‌رانی کوردیشه‌وه به‌و زمانانه کتێبیان نووسیوه.
مێژووی له دایک بوون و کۆچی دووای شاعیر
شوێنی له دایک بوونی خانی تا ئێستا به ته‌واوه‌تی ڕوون نه‌بۆته‌وه، به‌ڵام خانی له بایه‌زید کۆچی دوایی کردووه، هه‌ر بۆیه هه‌ندێک له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن که خانی هه‌ر له‌وێیش له دایک بووبێت، به‌ڵام له داستانه به ناوبانگه‌که‌ی خانیدا (مه‌م و زین) ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌که‌وێت که خانی له جزیره ژیاوه. خانی یه‌کێک بووه له مه‌لا گه‌وره‌کانی سه‌رده‌می خۆیی و شاره‌زاییه‌کی چاکی له فه‌لسفه و زانسته‌کانی دیکه‌دا هه‌بووه
خانی له شێعرێکیدا شوێنی له دایک بوونی خۆی باس ده‌کات.
له‌وڕاکو ده‌ما ژغه‌یب فه‌ک بووته‌ئریخ هه‌زار و شه‌ست و یه‌ک بوو
لێره‌دا خانی، ساڵی 1061 کۆچیی به‌کارهێناوه که ده‌کاته (1650) زاینیی، واته له ساڵی 1650 ی زاینیی له دایک بووه. خانی له ساڵی (1706) زاینیی، کۆچیی دوایی کردووه.
گله‌ی خانی له هۆزه‌کانی کورد
ئه‌حمه‌دی خانی که به باوکی ناسیۆنالیزمی کوردیی داده‌نرێت، یه‌که‌م شاعیره که گله‌یی له سه‌رۆک هۆزه‌کانی کورد ده‌کات که یه‌کناگرن و پشت به نه‌یارانیان ده‌به‌ستن، ده‌نا دوژمنانی کورد غوڵامێتیان بۆ کورد ده‌کرد و ده‌ڵێت :گه‌ر دێ هه‌بوا مه ئیتیفاقه‌ک
ڤێگرا بکرا مه ئینقیاده‌ک
روم و عه‌ره‌ب و عه‌جه‌م ته‌مامی
هه‌میا ژ مه تا دکر غولامی
ته‌کمیل دکر مه دین و ده‌وله‌ت
ته‌حلیل دکر مه عیلم و حیکمه‌ت
وه‌ک ده‌بینین، خانی وشه‌ی عه‌ره‌بی و فارسی له شیعره‌کانیدا به‌کار هێناوه، ئه‌وه‌یش شتێکی زۆر ئاسایی بووه له‌و سه‌رده‌مدا، چونکه زمانی عه‌ره‌بی که زمانی قورعانی پیرۆزه له نێو مه‌لاکاندا بره‌وی بووه و ئه‌وانه‌یشی که فێری خوێندن و نووسین بوون، سه‌ره‌تا به عه‌ره‌بی ده‌ستیان پێکردووه، به‌تایبه‌تی فه‌قێکان
گرنگی خانی به زمانی کوردی
ئه‌حمه‌دی خانی، گرنگییه‌کی زۆری به زمانی کوردیی داوه و کاتێک به زمانی کوردی شیعری نووسیه‌وه ته‌نها هه‌ر بۆ ئه‌وه نه‌بووه که به‌و زمانه بنووسێت به‌ڵکو”به کوردیی نووسینی، وه‌کو هه‌ڵوێسه‌یه‌ک له دژی ده‌سته‌ڵادارن و زمانه‌که‌یان به‌کار هێناوه، هاوکات وه‌کو ڕه‌خنه‌یه‌کیش له کورده‌کان خۆیان، چونکه خانی پێی وابووه که زوو خۆیان ده‌ده‌ن ده‌ست، ئاغا و ده‌سته‌ڵاداره بێگانه‌کان. کورده‌کان ئازا و دلێر بوون، شاسووار، وه‌فادار، جێیمتمانه بوون، به‌ڵام ئه‌وه به‌ده‌ردی چی ده‌خوات، کاتێک خۆیان په‌رشوبڵاو بن و نه‌توانن یه‌کبگرن تا خۆیان که‌یخودای خۆیان بن؟ زمانی نووسین ده‌توانێت ببێته هۆکارێک بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ست بکه‌ن که ئه‌وانیش نه‌ته‌وه‌یه‌کن”.
به‌رهه‌مه‌کانی خانی
خه‌زه‌ل و قه‌سیده
عه‌قیدا ئیمان
نه‌وبه‌هارا بچووکان
مه‌م و زین
ئه‌وه‌ی که تا ئێستا له ئه‌ده‌بیاتی کوردییدا زیاتر له‌سه‌ری نووسراوه و باسی لێوه کراوه، شاکاره به‌ناوبانگه‌که‌ی ئه‌حمه‌دی خانی، مه‌م و زینه. خانی له‌و داستانه‌دا باسی ئه‌وه‌ی کردووه که ده‌یه‌وێت له ڕێگای مه‌م و زینه‌وه خه‌مه و ئازاری نه‌ته‌وه‌که‌ی بخاته سه‌ر کاغه‌ز و ده‌ڵێت:
شه‌رحا غه‌مێ دل بکه‌م فه‌سانه
زین و مه‌مێ بکه‌م به‌هانه
ئه‌گه‌رچی داستانی مه‌م و زین به‌ڕاوڵه‌ت، داستانێکی دڵدارییه، به‌ڵام خانی بۆ یه‌که‌مین جار له رێگای مه‌م و زینه‌وه، باسی کوردایه‌تی هێناوه‌ته به‌رباس و چه‌ندین بابه‌تی فه‌له‌سه‌فی و کۆمه‌ڵایه‌تی له نێو داستانه‌که‌دا ڕه‌نگیان داوه‌ته‌وه، ئه‌وه‌یش ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌خات که خانی ده‌ستێکی باڵای له‌و چه‌مکانه‌دا هه‌بووه.
خانی له داستانی (مه‌م و زین) دا به‌م شێوه‌یه گله‌یی له به‌ختی خه‌واڵوای کورد ده‌کات و به‌روادیان ده‌کات له‌گه‌ڵ ئه‌و گه‌لانه‌ی که خاوه‌ن پاشا و سه‌رداری خۆیان بوون و ده‌ڵێت:”ئه‌گه‌ر ببوایه بۆ ئێمه پادشایه‌ک، ئه‌گه‌ر ڕه‌وایی بدایه خواد بو ئێمه کڵاوێک – مه‌به‌ستی تاجی پاشایه‌تییه – واته ئه‌گه‌ر که‌سێکی وا له ئێمه هه‌ڵبکه‌وتایه، تاج و ته‌ختێکی هه‌بوایه و خه‌می ئێمه‌ی بخواردایه: زاڵ نه‌ده‌بوون به‌سه‌ر ئێمه‌دا ئه‌م ڕۆمه، لات نه‌ئه‌بووین و نه‌ده‌که‌وتینه ژێر ده‌ستی هه‌موو که‌س… ئه‌مه شووره‌ییه بۆ حاکم و میره‌کان، تاوانی شاعیر و هه‌ژاران چییه؟”. خانی نایشارێته‌وه و به ئاشکرا باسی ئه‌وه ده‌کات که بۆیه به کوردی به‌رهه‌مه‌کانی ده‌نووسێت تا وه‌کو:خه‌ڵک نه‌ڵێن کورد، هیچ نازانن و بنچینه و بناغه‌یه‌کیان نییه و کورد خاوه‌نی کتێب نین.
هه‌وڵی خانی بۆ فێرکردنی مناڵی کورد زمانی بێگانه
خانی به‌مه‌به‌ست و هۆشیارییه‌وه له هه‌وڵی ئه‌وه‌دا بوو که منداڵانی کورد، فێری زمانی بێگانه ببن، هه‌ر بۆیه هاتووه فه‌رهه‌نگێکی (عه‌ره‌بی – کوردی) دانه‌وه به‌ناوی (نه‌وبه‌هارا بچووکان)، تا زارۆکانی کورد فێری زمانی عه‌ره‌بی ببن که ئه‌و سه‌رده‌مه زمانی دین و زانست بووه.
|
Post a Comment